Türkiye’deki Bölgesel Kalkınma Projeleri ve Etkileri

Ülkemizde doğal ve beşerî koşullar nedeniyle bölgesel ge­liş­miş­lik ba­kı­mın­dan önem­li fark­lı­lık­lar bulunmaktadır. Her bölgenin kaynakları, avantajları-dezavantajları, kalkınma projeleri, ihtiyaçları diğer bölgelerden farklıdır. Özellikle sa­na­yi mer­kez­le­ri­nin bü­yük bir kıs­mı­nın be­lir­li alan­lar­da top­lan­mış ol­ma­sı, göçle birlikte bu bölgede nüfusun hızlı artması, altyapı ve konut yetersizliği, çar­pık kent­leş­me gi­bi önem­li so­runla­ra ne­den ol­mak­ta­dır. Bu ne­den­le böl­ge­le­rin ge­liş­miş­lik dü­zey­le­ri ara­sın­da­ki far­kı azalt­mak ve kaynakları doğru bir biçimde değerlendirmek ama­cıy­la böl­ge­sel kal­kın­ma pro­je­le­ri ge­liş­ti­ril­miş­tir. Ülkemizde bölgesel planlamanın başlangıcı 1950’li yılların sonudur. Böl­ge­sel kal­kın­ma pro­je­le­ri­nin baş­lı­ca­la­rı; GAP (Gü­ney­do­ğu Ana­do­lu Pro­je­si), DAP (Do­ğu Ana­do­lu Pro­je­si), KOP (Kon­ya Ova­la­rı Pro­je­si), DO­KAP (Do­ğu Ka­ra­deniz Pro­je­si), ZBKP (Zon­gul­dak, Bar­tın, Ka­ra­bük Bölgesel Gelişme Pro­je­si) ve YHGP (Ye­şi­lır­mak Hav­za­sı Ge­li­şim Pro­je­si)’dir.

Ül­ke­mi­zin kal­kın­ma­sı açısından bu pro­je­le­r büyük önem ta­şı­mak­ta­dır. Çün­kü kal­kın­ma­mız için ge­rek­li olan po­tan­si­yel ül­ke­miz­de mev­cut­tur. Mus­ta­fa Ke­mal Ata­türk’ün bu ko­nuy­la il­gi­li gö­rüş­le­ri­ şöy­ledir:

“Eko­no­mik kal­kın­ma, Tür­ki­ye’nin hür, ba­ğım­sız, dai­ma da­ha kuv­vet­li, dai­ma da­ha re­fah­lı Tür­ki­ye ideali­nin bel ke­mi­ği­dir. Tür­ki­ye bu kal­kın­ma­da iki bü­yük kuv­vet di­zi­si­ne da­yan­mak­ta­dır: Top­ra­ğı­nı­n ik­lim­le­ri, zen­gin­lik­le­ri ve baş­lı ba­şı­na bir ser­vet olan coğ­ra­fi va­zi­ye­ti, bir de Türk mil­le­ti­nin si­lah ka­dar ma­ki­ne de tut­ma­ya ya­ra­şan kud­ret­li eli ve mil­lî ol­du­ğu­na inan­dı­ğı iş­ler­de ve za­man­lar­da, ta­ri­hin akışını de­ğiş­ti­rir yi­ğitlik­le be­li­ren, yük­sek sos­yal ben­lik duy­gu­su.”

Böl­ge­sel kal­kın­ma pro­je­le­rin­den bir kıs­mının uy­gu­lan­ma­sına baş­lan­mış­tır. Ba­zı kal­kın­ma plan­la­rı­ise fi­zi­bi­li­te ça­lış­ma­la­rı ta­mam­lan­arak uy­gu­lan­ma­yı bek­le­mek­te­dir. Uy­gu­la­ma­sı baş­la­mış ve de­vam eden projelerden biri GAP’tır.

GAP (Gü­ney­do­ğu Ana­do­lu Pro­je­si)

Gü­ney­do­ğu Ana­do­lu Pro­je­si; Adı­ya­man, Bat­man, Di­yar­ba­kır, Ga­zi­an­tep, Ki­lis, Mar­din, Si­irt, Şan­lı­ur­fa ve Şır­nak il­le­ri­ni kap­sa­mak­ta­dır. 1970 yı­lın­da oluş­tu­ru­lan GAP ile Fı­rat ve Dic­le ne­hir­le­ri üze­rin­de ku­ru­lacak ba­raj­lar­la ta­rım alan­la­rı­nın su­lan­ma­sı ve hid­ro­elek­trik üre­ti­mi he­def­len­mek­tey­di. Bu pro­je­nin kap­sa­mı 1980’de ge­niş­le­til­di ve böl­ge­sel kal­kın­ma prog­ra­mı­na dö­nüş­tü­rül­dü.

GAP ile Fırat ve Dicle Nehirleri üzerinde kurulması planlanan 22 baraj ve 19 hidroelektrik santrali ile yılda 27 milyar kilovatsaat elektrik enerjisi üretilmesinin yanı sıra 1.822.000 hektar tarım alanının sulanması da planlanmıştır. Pro­je, ayrıca yer­le­şim bi­rim­le­ri­nin altyapı­sı, or­man­cı­lık, eği­tim ve sağ­lık gi­bi alan­larda bir­çok ça­lış­ma­yı da kap­sa­mak­ta­dır.

Gü­ney­do­ğu Ana­do­lu ge­niş düz­lük­le­re sa­hip­tir. Böl­ge­de yaz sı­cak­lık­la­rı da yük­sek­tir. Bu özel­li­ği ile önem­li bir ta­rım ala­nı­dır. An­cak yaz ku­rak­lı­ğı ta­rım­sal üre­ti­mi olum­suz yön­de et­ki­le­mek­te­dir. GAP’la bir­likte ta­rım alan­la­rı su­lan­ma­ya baş­lan­mış­tır. Pa­muk, mı­sır ve mercimek gi­bi ürün­le­rin üre­ti­mi art­mış, Gü­neydo­ğu Ana­do­lu pa­muk üre­ti­min­de Tür­ki­ye ge­ne­lin­de ilk sı­ra­ya geç­miş­tir.

GAP’ta plan­la­nan 19 hid­ro­elek­trik san­tra­lin­den 2014 yılı itibarıyla 13’ü ta­mam­lan­mış­tır. Tamamlanan bu santrallerden sağlanan hidroelektrik üretimi 20,6 milyar kilovatsaattir. Bu üretim Türkiye hidroelektrik enerji üretiminin %49,3’üne denk gelmektedir.

GAP ça­lış­ma­la­rı sa­ye­sin­de böl­ge­de­ki ka­rayol­la­rı­nın top­lam uzun­lu­ğu ve ka­li­te­si art­mış­tır. GAP Bölgesi’ndeki karayolu ağı 2013 yılı sonunda 6.086 km olmuştur. Otoyol ağı 291 km’ye, bölünmüş yol ağı ise 2.172 km’ye ulaşmıştır. Batman ve Adıyaman’a yeni terminal binaları yapılmış, Şırnak Şerafettin Elçi Havaalanı 2013 yılında hizmete açılmıştır. Şan­lı­ur­fa’da ya­pı­lan ulus­la­ra­ra­sı kar­go ha­va­li­ma­nı, bu alan­da ya­pıl­mış Tür­ki­ye’de­ki en bü­yük ha­vali­ma­nı­dır.

GAP bölgesinde 1.822.000 hektar alanın sulamaya açılması planlanmış, 2014 yılı sonu itibarıyla Fırat ve Dicle havzasında toplam 424.710 hektar alan sulamaya açılmıştır. Bu durum böl­ge­de ta­rım­sal üre­timi önem­li öl­çü­de art­ırmış­tır. Bölgeden ihraç edilen ürünlerin yarısına yakınını tarıma dayalı sanayi ürünleri oluşturmaktadır. Örneğin Şan­lı­ur­fa pa­muk üre­ti­min­de bir ye­re gel­miş­tir. Böl­ge­de ta­rı­ mın ge­liş­me­si, ay­nı za­man­da ge­lir dü­ze­yi­nin de art­ma­sı­nı sağ­la­mış­tır.

GAP, ay­nı za­man­da sa­na­yi­leş­me ala­nın­da da önem­li ge­liş­me­ler sağ­la­mış­tır. Tarımsal üritemdeki artışa bağlı olarak gıda ve tekstil sanayi hızla gelişme sürecine girmiştir. GAP bölgesindeki ihracatın payı ise 2002’de %1,9 iken bu pay 2014 yılında 9.2 milyar dolar tutarında ticaretle %5,9’a çıkmıştır.

GAP’ın he­def­le­di­ği ça­lış­ma­la­rın baş­lı­ca­la­rı şun­lar­dır:

• Ge­liş­miş böl­ge­ler­le GAP böl­ge­si ara­sın­da­ki ge­liş­miş­lik far­kı­nı azalt­mak,
• Böl­ge için­de ser­ma­ye bi­ri­ki­mi sağ­la­mak,
• Ki­şi ba­şı­na dü­şen mil­lî ge­li­ri ar­tır­mak,
• Sa­na­yi ve hiz­met sek­tör­le­ri­ni ge­liş­tir­mek,
• Böl­ge dı­şı­na ger­çek­le­şen göç­le­ri azalt­mak,
• Çev­re­yi ko­ru­mak ve iyi­leş­tir­mek,
• Ta­rım ve hay­van­cı­lı­ğı ge­liş­tir­mek.

DAP (Do­ğu Ana­do­lu Pro­je­si)

Doğu Anadolu’nun diğer bölgelerle olan sosyo-ekonomik geliş­mişlik farkını azaltmak ve mevcut verimlilik düzeyini geliştirerek ülke ekonomisine katkısını artırmak amacıyla 1998 yılında Doğu Anadolu Projesi (DAP) başlatılmış ve 2000 yılında tamamlanmış­ tır. Proje, bu coğ­ra­fi alanda yer alan il­ler ile bunlara kom­şu olan Bay­burt ve Gü­müş­ha­ne’yi kap­sa­mak­ta­dır. DAP, kapsamındaki coğrafi yerleşim açısından ken­di için­de de üç alt bö­lü­me ay­rıl­mış­tır.

DAP ana planı için ekonomik, sosyal, çevresel ve mekânsal olmak üzere dört ana he­def be­lir­len­miş­tir. Eko­no­mik he­def, ki­şi ba­şı­na dü­şen mil­lî ge­li­ri ve is­tih­da­mı ar­tır­mak­tır. Sos­yal he­def­le­rin ba­şın­da kal­kın­mayı hız­lan­dı­ra­cak ak­ti­vi­te­le­ri yay­gın­laş­tır­mak, böl­ge dı­şı­na olan göç­le­ri azalt­mak, eği­tim ve sağ­lık ala­nın­da­ki hiz­met­ler ile yer­le­şim bi­rim­le­rin­de­ki altyapı­yı iyi­leş­tir­mek­gelmektedir. Çev­re­yi ko­ru­mak ve iyi­leş­tir­mek bu pro­je­nin di­ğer bir he­de­fi­dir. DAP için be­lir­le­nen mekânsal hedef ise alt böl­ge mer­kez­le­ri­ni bi­rer sa­na­yi ve hiz­met mer­ke­zi hâ­li­ne ge­tir­mek, böy­le­ce do­ğu­dan ba­tı­ya gö­çü azalt­mak­tır.

DAP’la ilgili öngörelere göre bölge ekonomisi 2020 yılına kadar %6,9 oranında büyüyecektir. Bölgede kişi başına düşen gelirin ise 2020’de Türkiye ortalamasının %57,7’sine ulaşacağı öngörülmektedir.

ZBKP (Zonguldak, Bartın, Karabük Bölgesel Gelişme Projesi)

Bu proje 1997 yılında hazırlanmış olup Zonguldak, Bartın ve Karabük illerini kapsamaktadır. Bu bölgede hâkim olan ekonomik etkinlik, taş kömürü yataklarının işletilmesi ve demir çelik fabrikalarıdır. Ancak son yıllarda taş kömürü işletmeciliği (5.8.Fotoğraf) ve demir çelik fabrikalarındaki istihdamın azalması bölge halkının yeni iş olanaklarına yönelmesini ve mevcut işletmelerin kapasitelerinin iyileştirilmesini zorunlu hâle getirmiştir.

ZBK bölgesel gelişme pro­je­sin­de taş kö­mü­rü iş­let­me­si için ile­ri sü­rü­len öne­ri­ler şun­lar­dır:

• Yıl­da 2,8 mil­yon ton olan üre­tim ko­ru­na­rak iş­let­me kü­çül­tü­lmeli,
• Ve­rim­li da­mar ve pa­nel­ler se­çi­lmeli,
• Ma­den­ci­lik yö­ne­ti­mi stan­dar­di­ze edi­lmeli,
• Ye­ni ve mo­dern yön­tem­ler kul­la­narak ekip­man ye­ni­le­me­si­ne gi­di­lmeli,
• Per­so­ne­lin hiz­met içi eği­ti­mi sağ­la­nmalı.

Pro­je çer­çe­ve­sin­de KAR­DE­MİR (Ka­ra­bük De­mir Çe­lik Fab­ri­ka­sı) için ile­ri sü­rü­len öne­ri­ler ise şun­lar­dır:

• İş­let­me­de mo­der­ni­zas­yon ve ye­ni­le­me ya­tı­rım­la­rı ta­mam­la­nmalı,
• Fil­yos’ta ya­pı­la­cak li­man ya­tı­rı­mı ile ham mad­de­nin taşınması ucuza mal edilmeli,
• Atık­la­rın de­ğer­len­di­ril­me­si­nin sağ­la­na­ca­ğı ye­ni ya­tı­rım­lar ya­pı­lmalı,
• Çev­re­ye du­yar­lı tek­no­lo­ji­ler se­çi­le­rek sür­dü­rü­le­bi­lir ge­liş­me ve eko­no­mik fay­da sağ­la­nmalıdır.

Bu öne­ri­le­rin ya­nı sı­ra or­man­cı­lık, ba­lık­çı­lık ve ta­rım­la il­gi­li pro­je­ler de ge­liş­ti­ril­miş­tir. Ta­rım­sal ve­rim­lili­ğin ar­tı­rıl­ma­sı, ba­lık­çı­lı­ğın ve or­man­cı­lı­ğın ge­liş­ti­ril­me­si böl­ge hal­kı­nın ge­lir dü­ze­yi­ni ar­tı­ra­cak­tır. Böl­ge­de sa­na­yi­nin ge­liş­ti­ril­me­si de bu projede yer al­mak­ta­dır.

DO­KAP (Do­ğu Ka­ra­de­niz Bölgesel Gelişme Pro­je­si)

Bu pro­je, Do­ğu Ka­ra­de­niz’de yer alan Or­du, Gi­re­sun, Trab­zon, Ri­ze, Art­vin, Gü­müş­ha­ne ve Bay­burt il­le­ri­ni kap­sa­mak­ta­dır. Bu böl­ge­de­ki baş­lı­ca eko­no­mik et­kin­lik ta­rım ve ba­lık­çı­lık­tır. Sa­na­yi ye­te­rin­ce ge­liş­ me­miş­tir ve ki­şi ba­şı­na dü­şen mil­lî ge­lir dü­şük­tür. Ta­rım, önem­li bir eko­no­mik et­kin­lik ol­du­ğu hâl­de ta­rım alan­la­rı dar­dır. Bölgede işsizliğin fazla olması göç olaylarının artmasına neden olmuştur. Ay­rı­ca böl­ge­nin kı­yı ke­si­min­de da­ğı­nık yer­leş­me­nin yay­gın­lı­ğı, ara­zi­nin çok en­ge­be­li ol­ma­sı ula­şım ve altya­pı hiz­met­le­ri­ni güç­leş­tir­mek­te­dir.

Bölge doğal kaynak potansiyeli bakımından zengindir. Bunların başlıcaları:

• Alternatif turizm olanakları fazladır (kış turizmi).
• Orman bakımından zengindir.
• Büyükbaş hayvancılığa elverişli gür çayır alanları fazladır.
• Nem ve yağış isteyen ürünlerin yetişme koşullarına sahiptir.

DO­KAP’ın be­lir­le­miş ol­du­ğu baş­lı­ca he­def­ler ve projeden beklentiler şunlardır:

• Doğu Karadeniz’in sosyo-ekonomik düzeyini yükseltmek,
• Yeni iş olanaklarının sağlanmasıyla bölge dışına göçleri azaltmak,
• Ekonomide sektör ve ürün çeşitliliğini artırmak,
• Tu­rizm et­kin­lik­le­ri­ni ge­liş­tir­mek,
• Ula­şım, ile­ti­şim ve altya­pı hiz­met­le­ri­ni ge­liş­tir­mek,
• Do­ğal kay­nak­la­rı ve çev­re­yi ko­ru­ya­rak kal­kın­ma­yı sağ­la­maktır.

YHGP (Ye­şi­lır­mak Hav­za­sı Ge­li­şim Pro­je­si)

Bu pro­je Ye­şi­lır­mak Neh­ri’nin kay­na­ğın­dan de­ni­ze dö­kül­dü­ğü ye­re ka­dar, su­la­rı­nı top­la­dı­ğı ala­nı kapsa­mak­ta­dır. Bu hav­za için­de To­kat, Yoz­gat, Ço­rum ve Sam­sun il­le­ri yer al­mak­ta­dır. Bu böl­ge, Tür­ki­ye’nin ge­liş­miş­lik dü­ze­yi­nin al­tın­da kal­mak­ta­dır. Bu ne­den­le böl­ge­nin bir bü­tün ola­rak plan­lı bir şe­kil­de kal­kın­ması­nın sağ­lan­ma­sı he­def­len­miş­tir.

Bu pro­je­nin baş­lı­ca amaç­la­rı şun­lar­dır:

• Ye­şi­lır­mak ve kol­la­rın­da olu­şan kir­li­li­ği ön­le­mek,
• Böl­ge­de eroz­yonu önleyici ça­lış­ma­la­r yap­mak,
• Ye­şi­lır­mak’ın akış re­ji­mi­ni dü­zen­le­mek,
• Hav­za­da bu­lu­nan yer­le­şim bi­rim­le­ri­nin sos­yal, kül­tü­rel ve eko­no­mik kal­kın­ma­la­rı­na yö­ne­lik her tür­lü ça­lış­ma­la­rı yap­mak,
• Ara­zi kul­la­nı­mı­nı plan­lamak,
• Tu­riz­mi ge­liş­tir­mek,
• Ula­şım ve ile­ti­şi­mi ge­liş­tir­mek,
• Tarım ve hay­van­cı­lı­ğı ge­liş­tir­mek.

KOP (Kon­ya Ova­la­rı Pro­je­si)

Bu proje, 10’u Kon­ya’da, 2’si Ka­ra­man’da ol­mak üze­re 12 pro­je­den oluş­mak­ta­dır. Bu pro­je­ler ta­rım alan­la­rı­nın su­lan­ma­sı, iç­me su­yu el­de et­me ve ener­ji üre­ti­mi­ni he­def­le­mek­te­dir. KOP’un en bü­yük pro­je­si Kon­ya – Çum­ra’dır. Yu­ka­rı Gök­su Hav­za­sı’nda ya­pı­la­cak 3 ba­raj ve Ma­vi Tü­nel adı ve­ri­len su ka­na­lıy­la Kon­ya ka­pa­lı hav­za­sı­nın su­ya ka­vuş­ma­sı he­def­len­miş­tir. Bu pro­je sa­ye­sin­de ay­rı­ca Kon­ya şeh­ri­nin iç­me, kul­lan­ma ve en­düs­tri ala­nın­da­ki su ih­ti­ya­cı­da gi­de­ri­le­cek­tir. Bu ba­raj­lar üze­rin­de ku­ru­la­cak olan hid­ro­elektrik san­tral­le­r sa­ye­sin­de elek­trik ener­ji­si üre­ti­le­cek­tir. 2012’de sulanan alan miktarı 923.569 hektarı bulmuştur.