Zeka ve IQ Nedir, Nasıl Ölçülür?

0
1187
görüntülenme
Zeka ve IQ Nedir, Nasıl Ölçülür?
Zeka ve IQ Nedir, Nasıl Ölçülür?

Zekayı tanımlamak ne kadar zor ise onu ölçmek de bir o kadar zor ve aynı zamanda son derece ciddi bir iştir. Ne kadar zeki olduğunu hemen herkes merak eder; fakat zekanın ölçülmesi gerekliliği meraktan değil, farklı bir ihtiyaçtan doğar.

Çocuk ya da yetişkin, kişilerin zekası normal düzeyde ise günlük yaşamlarını başkalarının desteğine ihtiyaç duymadan sürdürebilirler. Kişilerin zekası normal düzeyin altında ya da çok üzerinde olduğunda ise bu kişilerin sağlıklı biçimde gelişmesi ve eğitim alması için özel yaklaşımlar gerekli olur. Bu tür gereksinimlerinin karşılanabilmesi, ilk aşamada bu kişilerin zeka düzeylerinin bilinmesi ile mümkündür. Bu da bilimsel yöntemlerle geliştirilmiş zeka testleri kullanılarak, onu uygulama eğitimini almış deneyimli uzmanların yapacağı değerlendirmeyle mümkündür.

İlk Zeka Testleri (Stanford-Binet Testi)

Günümüzde yaygın olarak kullanılan zeka testlerinin geçmişi 1900’lü yılların başına kadar gider. Çocukların, okul ve sınıf ortamında toplu ve sistemli olarak öğrenim görmeye başladığı bu yıllarda eğitimciler, bazı çocukların yaşıtları kadar iyi öğrenemediğini ve kalabalık sınıflardaki eğitimden yeterince yararlanamadıklarını gözlerler.

Bu çocukların, onların gereksinimlerini karşılayabilecek özel okullarda ya da sınıflarda öğrenim görmeleri gerektiği düşüncesi uyanır.

Bunun üzerine, 1904’te Fransız Eğitim Bakanlığı, Psikolog Alfred Binet’den bu tür çocukların belirlenmesini sağlayacak bir yöntem tasarlamasını ister. Bu amaçla Binet, meslektaşı Theodore Simon ile birlikte 1905 yılında modern zeka testlerinin ilkini geliştirir. Zekayla ilgili bilimsel araştırmalar ışığında güncellenerek ve gerekli uyarlamalar yapılarak günümüzde Stanford-Binet Testi-V (5. sürüm) olarak kullanılmaya devam etmektedir.

Weschsler Zeka Ölçeği

Bu test gibi yaygın olarak kullanılan zeka testlerinden bir diğeri de David Weschsler tarafından geliştirilen Weschsler Zeka Ölçekleridir. Weschsler testlerinin de tıpkı Stanford-Binet testi gibi farklı yaş gruplarındaki çocuk, genç ve yetişkinlere yönelik farklı formları ve güncellenen sürümleri vardır.

IQ

Şimdi de sık karşılaştığımız IQ kavramından söz edelim. Zekayla ilgili en çok merak edilen şeylerden biridir: “IQ’su acaba kaç?” Evet, IQ puanı yukarıda sözünü ettiğimiz zeka testlerinden alınan puanları ifade eder.

IQ Nedir?

IQ, “Intelligence Quotient” yani “Zeka Katsayısı” teriminin baş harflerini temsil eder. Bu kavramı açıklayabilmek için, Binet’nin ilk zeka testini geliştirirken kullandığı “zeka yaşı” kavramından söz etmek gerekiyor. Binet ve ekibi, geliştirdikleri testte çeşitli zihinsel becerileri ölçen soruları farklı yaş gruplarından çocuklara yöneltmişler ve her yaş grubu için ortalama doğru cevap verilen soru sayısını saptamışlardır.

  Hormonlar Nasıl Çalışır?

Örneğin; 6 yaşındaki çocuklar ortalama 30 soruya doğru yanıt verirken, 8 yaşındakiler 45 soruya doğru yanıt vermişlerdir. Buna dayanarak, 30 soruyu doğru yanıtlayan bir çocuğun zeka yaşı 6; 45 soruya doğru cevap veren bir çocuğun zeka yaşı ise 8 olarak hesaplanmıştır.

Takvim Yaşı-Zeka Yaşı

Kişilerin kronolojik (takvim) yaşı, doğum tarihleriyle hesaplanan yaşlarıdır ve takvim yaşı, zeka yaşıyla aynı olabileceği gibi ondan farklı da olabilir.

Örneğin; 8 yaşındaki bir çocuğun zeka yaşı da 8 olabilir veya bunun altında (örneğin 6) ya da üzerinde olabilir (örneğin 10).

İlk olarak Binet’nin ortaya attığı zeka yaşı kavramını, 1912’de William Stern geliştirerek IQ puanını şu hesaplamayla elde etmiştir:

IQ hesaplama, IQ formülü
IQ hesaplama, IQ formülü

IQ Puanı

Bu formüle göre zeka yaşı, takvim yaşı ile aynı olan kişinin IQ puanı 100 olur ki bu, normal zekayı temsil eder. 8 yaşında olan ama zeka yaşı 6 olan bir çocuğun IQ puanı ise 75’tir ve normalin altındadır. Kronolojik yaşı 8, zeka yaşı 10 olan bir çocuğun IQ puanı ise 125 olur ve bu, normalin üzerinde bir puandır.

Görüldüğü gibi, bir kişinin zeka düzeyinin belirlenmesinde onun zeka testinde gösterdiği performansın, grup ortalamalarıyla karşılaştırılması esastır. Bu temel ilke hala geçerliliğini korumaktadır; ancak bu karşılaştırma günümüzde, yukarıda açıklanan formülden çok daha karmaşık istatistiksel hesaplamalarla yapılmaktadır.

Zeka Ölçülmesinde Kullanılan Yöntemler

Zekanın ölçülmesinde kullanılan yöntemler, onun nasıl tanımlandığına bağlıdır. Örneğin, Sternberg’in Üçlü Zeka Kuramı ya da Gardner’in Çoklu Zeka Kuramı esas alınarak geliştirilen zeka testleri, yukarıda sözünü ettiğimiz zeka testlerinden farklı içeriğe sahiptir. Bilimsel yöntemler kullanılarak geliştirilmiş, farklı zeka türlerini ölçen çeşitli zeka testleri bulunsa da zekanın değerlendirilmesi amacıyla tüm dünyada en yaygın olarak kullanılanlar, bu yazımızda ayrıntılı olarak bahsettiğimiz Stanford-Binet ve Wechsler ölçekleridir.

Zekanın değerlendirmesinde bireyin performansının, yaş grubunun ortalamasıyla karşılaştırılmasının esas olduğunu belirtmiştik. Yapılan bilimsel çalışmalar, yaşam koşullarındaki değişimler ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak grup zeka puanlarının uzun yıllar (örneğin 40-50 yıl gibi) sonrasında belli oranda artış gösterdiğini bildirmektedir. Hatta, sözünü ettiğimiz bu değişimlerdeki hıza bağlı olarak toplulukların zeka puanlarında gözlenen artış 40-50 yıldan daha kısa sürelerde gerçekleşmeye başlamıştır.

Bu nedenle zeka testlerinde bireyin karşılaştırılmasında kullanılan grup ortalamalarının da düzenli olarak güncellenmesi gerekir. Zeka testlerinin yeni sürümlerinin geliştirilmesinin en önemli nedenlerinden biri budur.

Bir örnekle açıklayalım: 2000’li yıllarda Türkiye’de doğmuş, 10 yaşında ve normal zekaya sahip bir çocuk, 1930’larda Amerika’da geliştirilmiş bir testin ortalamaları esas alınarak değerlendirilecek olursa, grup ortalamalarının üzerinde bir puan alacak ve çok zeki olarak değerlendirilecektir.

  Dünyanın En Derin Denizleri

Oysa, bugün 10 yaşında olan bir çocuğun zeka testindeki performansı değerlendirilirken onunla aynı zamanlarda aynı ülkede doğup büyümüş çocuk gruplarıyla karşılaştırılması gerekir. Böyle olduğu takdirde çocuğun zekasının yaşıtlarına göre normal düzeyde olduğu görülecektir. Zeka testlerinin geliştirilmesinde kullanılan bilimsel yöntemlerle zeka testlerinde gerekli güncellemeler yapılmaktadır.

Bir ülkede geliştirilen zeka testi, başka bir ülkede kullanılmaya başlamadan önce uyarlamalar yapılmakta ve o ülkede yaşayan insanları temsil edecek gruplarda ortalamalar hesaplanmaktadır.

Bir testin en son sürümü geliştirildiği zaman önceki sürümleri güncelliğini yitirmektedir.

Örneğin, Wechsler ölçeklerinin en güncel sürümü olan Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği-IV (WÇZÖ-IV), Türk bilim insanlarının titiz ve yoğun çalışmaları sonucu Türk kültürüne uyarlanmıştır. WÇZÖ-IV’ün geliştirilmesiyle, 1980’li yıllarda Türk kültürüne uyarlanmış olan Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği-Yenilenmiş formu (WÇZÖ-R) güncelliğini yitirmiştir. Günümüzde, WÇZÖ-R’nin zeka değerlendirmelerinde kullanılmaması gerekir.

Zeka testlerinden alınan puanlarla ilgili bazı önemli noktalara değinerek bu yazımızı sonlandıralım. Zeka testlerinin uygulanması gibi sonuçların yorumlanması da uzmanlık gerektirir. Anne-babası, öğretmeni ya da kendisi merak ettiği için bir çocuğa/yetişkine zeka testi uygulanamaz. Uzman bir kişinin (psikolog ya da psikiyatrist olabilir) çocuğun yaşadığı sıkıntılarla ilgili olarak gerekli görmesi durumunda uygulanır. Zeka testleri pek çok alt testten oluşur ve bunların uygulanması belli bir sürede gerçekleşir (45-60 dakika gibi). Uzmanlar, test sonuçlarını yorumlarken yalnızca elde edilen toplam puana odaklanmazlar.

Satranç oynayan çocuk
Satranç oynayan çocuk

Çocuk ya da yetişkin olsun, uygulama sırasında gösterilen davranışlar (dikkat, motivasyon, yönergelere uyum, işbirliği gibi) ile farklı alt testlerde gösterilen performans bir bütün olarak değerlendirilir.

Temel amaç bireyin güçlü ve zayıf yanlarını belirleyerek ona en uygun eğitim ve tedavi programını geliştirmektir. Bu programlar uygulanmaya başlandıktan sonra bireyin durumundaki değişimleri saptamak amacıyla testler tekrarlanabilir, ancak bunun için yine uzmanlar tarafından belirlenecek belirli bir sürenin geçmesi gerekir.

Zeka testleri standartlara uygun biçimlerde uygulandığı takdirde tekrarlanan ölçümlerde çok büyük farklılıklar elde edilmez.

Tekrarlanan uygulamalar sonucu elde edilen puanlarda ufak dalgalanmalar görülebilir.

Bunun da temelde zekanın değişmesinden çok, testin uygulanması sırasında gösterilen davranışlardaki (dikkat, motivasyon, yönergelere uyum, işbirliği gibi) değişimlere bağlı olduğu düşünülür.

Zeka testleri ile ilgili yapılacak her uygulama ve yorum uzman görüşü içermelidir. İnsan zekası gibi karmaşık bir olgu söz konusu olduğunda sayısal değerlerin önemli bilgiler verdiği ancak tek başına yeterli olmadığı bilinmelidir.

Bireylerin potansiyelinin IQ puanına indirgenmesi, düşük ya da yüksek olsun aldığı puana göre etiketlenmesi doğru bir yaklaşım değildir.

Paylaş

1 Yorum

YORUM YAP

Please enter your comment!
Please enter your name here