Kayaç Nedir, Nasıl Oluşur ve Türleri Nelerdir?

0
62417
görüntülenme
Kayaç Nedir, Nasıl Oluşur ve Türleri Nelerdir?
Kayaç Nedir, Nasıl Oluşur ve Türleri Nelerdir?

Coğrafya; Dünya’nın doğal ortamını, beşerî ve ekonomik özelliklerini, doğa ve insan arasındaki etkileşimi neden sonuç ilişkisi içinde inceler. Kıtaları, okyanus tabanlarını, dağları oluşturan, doğal ortamı etkileyen ve insanlık tarihinin her döneminde beşerî ve ekonomik açıdan yararlanılan kayaçlar, coğrafya dersinin konuları arasında yer alır.

Bir veya birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle doğal olarak oluşmuş kütlelere kayaç (taş) adı verilir. Kayaçlar mineral topluluğudur. Kayaçlar jeolojinin petrografi alt bilim dalı tarafından incelenir.

Kayaçların Önemi

  • Yer şekillerinin oluşum ve gelişiminde; kayaçların aşınıma karşı direnci, çözülebilir olması, geçirimliliği önemli rol oynar.
  • Toprak oluşumunda kayaçlar, ana kaya faktörü olarak toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri üzerinde etkilidir. Volkanik kökenli toprakların tarımsal verimi yüksektir.
  • Akarsu, göl, yer altı suları ve kaynaklar gibi hidrolojik çalışmalar kayaç bilgisi gerektirir.
  • İnşaat mühendisliği çalışmalarında, kayaçların tanınması ve özelliklerinin bilinmesi önemlidir. Her türlü bina, baraj, köprü inşaatı ve yol çalışmalarının öncesinde, mühendislik çalışması yapılacak sahanın zemin (kayaç) özellikleri araştırılır. İnşaat zemin özellikleri dikkate alınarak yapılır.
  • Beşerî ve ekonomik ihtiyaçların karşılanmasında kayaçlardan yararlanılır.

Yemeklerimizdeki tuz ve içtiğimiz sudaki mineraller, sağlığımız açısından önem taşır ve bu minerallerin kaynağı yeryüzündeki kayaçlardır. Kömür ve uranyum enerji kaynağı olarak kullanılır. İnşaat sektöründe kullanılan mermer ve seramik yapımında kullanılan kil doğada bulunan kayaçlardır. Çimentonun ham maddesi ise kireç taşıdır. Madenler kayaçlar içindeki minerallerde yer alır. Elmas, altın, yakut gibi kayaçların ekonomik değeri yüksektir.

Kayaçlar Nasıl Oluşur?

Dünyamızın yaşı yaklaşık 4.6 milyar yıldır. Bulunan en eski kayacın yaşı ise radyometrik verilere göre yaklaşık 4 milyar yıl olarak hesaplanmıştır. Önceleri kızgın gaz kütlesi hâlindeki Dünya’nın dış yüzeyinin soğuyarak katılaşmasıyla, yer kabuğu oluşurken, ilk kayaçlar meydana gelmiştir. Dünya’nın iç yapısına ait özellikler, kayaçların oluşumu ve kayaç döngüsü üzerinde etkilidir. Yer’in iç yapısı üç bölümde incelenir.

  Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Nedir?

Yer Kabuğu: Dünya’nın yaklaşık 6.371 km olan yarıçapına oranla ince sayılabilecek, kayaçlardan oluşan katmandır. Yer kabuğunun kalınlığı yaklaşık 7-70 km arasındadır. Farklı türdeki kayaçlar yer kabuğunu oluşturur.

Manto: Yer kabuğu altındaki manto, yerküre hacminin %82’sini oluşturur ve 2.900 km derinliğe kadar iner. Manto, üst ve alt manto olarak iki bölüme ayrılır. Üst manto, sert ve kayaçlardan oluşan katman ile astenosfer olarak adlandırılan yumuşak ve zayıf, erime sıcaklığına çok yakın magma olmak üzere iki bölüme ayrılır.

Çekirdek: Yerin içinde mantonun altından başlayıp Dünya’nın merkezine kadar uzanan küreye çekirdek denir. Çekirdek iki bölümden oluşur. Bunlar sıvı hâldeki dış çekirdek ve katı hâldeki iç çekirdektir.

Kayaç Türleri

Kayaçların kökeni magmadır. Magmanın katılaşmasıyla oluşan kayaçların sıcaklık ve basınca maruz kalması veya ufalanıp taşınarak çukurlarda birikmesi sürecinde, özellikleri birbirinden farklı kayaç türleri oluşur. Kayaçlar oluşumlarına göre üç gruba ayrılır.

  • Püskürük Kayaçlar
  • Tortul Kayaçlar
  • Başkalaşım Kayaçlar

1. Püskürük (Katılaşım) Kayaçlar

Yer kabuğu altındaki magma, yüksek sıcaklık altında ergimiş mineral ve gazlardan oluşan az akışkan özellikte bir maddedir. Magmanın soğuyup katılaşması sonucunda püskürük (katılaşım, magmatik) kayaçlar meydana gelir. Püskürük kayaçlar oluşum yerlerine göre ikiye ayrılır.

İç Püskürük Kayaçlar: Magmanın, yer kabuğunun içinde, derinlerde soğuyarak katılaşmasıyla iç püskürük kayaçlar meydana gelir. Granit, diorit ve gabro iç püskürük kayaç örnekleridir.

Dış Püskürük Kayaçlar: Magmanın yeryüzüne çıkarak soğuyup katılaşmasıyla dış püskürük kayaçlar meydana gelir. Andezit ve bazalt dış püskürük kayaçlara örnektir. Ayrıca volkanizma ile lavların deniz altında çıkarak katılaşmasıyla, bünyesine su alan yeşil renkli serpantin (yılan taşı) adı verilen kayaç da dış püskürük kayaçlardandır. Dış püskürük kayaçlar hızlı soğuma ile oluşur ve mineraller ince tanelidir.

  Teknolojik Gelişmelerin Kültürel ve Ekonomik Etkileri

2. Tortul Kayaçlar

Yeryüzündeki kayaçlar akarsu,rüzgâr, buzul,dalga gibi dış kuvvetler tarafından aşındırılarak ufalanır. Aşındırılan, parça ve eriyik hâlde taşınan kayaçlar, kara ve denizlerdeki çukur alanlarda (deniz tabanı, göl, bataklık gibi) çökelerek birikir. Biriken maddeler zamanla sıkışır, sertleşir ve tortul kayaçlar meydana gelir. Tortul kayaçlar genellikle tabakalı bir görünüme sahiptir.

Kırıntılı Tortul Kayaçlar: Çeşitli büyüklükteki taş ve mineral parçalarının birikmesi sonucunda kırıntılı tortul kayaçlar oluşur. Kırıntılı tortul kayaçlara örnek olarak kil taşı, kum taşı ve konglomera (çakıl taşı) verilebilir.

Kimyasal Tortul Kayaçlar: Suda eriyik hâldeki tuz ve minerallerin çökelmesiyle oluşurlar. Kireç taşı (kalker), kaya tuzu, alçı taşı (jips), traverten, mağaralardaki sarkıt ve dikitler kimyasal tortul kayaç örnekleridir.

Organik tortul kayaçlar: Bitki ve hayvan kalıntılarının tortullanma alanlarında birikmesiyle oluşur. Kömür, mercan kaya, kehribar ve tebeşir organik tortul kayaçtır.

3. Başkalaşım Kayaçlar

Kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç etkisiyle değişmesi sonucu oluşan kayaçlara başkalaşım (metamorfik) kayaçlar denir. Başkalaşım kayaçların oluşumunda, püskürük veya tortul bir kayacın fiziksel ya da kimyasal yapısı değişir ve yeni bir kayaç meydana gelir. Gnays, mermer, killi şist, mika şist, kuvarsit başkalaşım kayaç örnekleri arasındadır.

Kayaçların başkalaşıma uğramalarında bazı jeolojik olaylar rol oynar. Yer kabuğu içine sokulan magmanın teması ile yüksek sıcaklık etkisine maruz kalan kayaçlar başkalaşım geçirir. Levha hareketlerinin etkilerinden biri olan dağ oluşumu nedeniyle meydana gelen kıvrılma ve kırılma olaylarının ortaya çıkardığı sıcaklık ve basınç, kayaçların yapısını değiştirerek yeni kayaçlar oluşmasına neden olur. Yer kabuğu parçaları olan levhaların, magmaya dalma bölgelerinde de kayaçlar başkalaşım geçirir.

Paylaş

1 Yorum

YORUM YAP

Please enter your comment!
Please enter your name here